5:52 PM ოქრო , Gold | |
| ოქრო - ქიმიური ელემენტი, რომელიც აღინიშნება სიმბოლოთი Au (ლათ. Aurum, "აურორა" - აისი.[1]) და მისი ატომური ნომერია 79. იგი რბილი და ძლიერპლასტიკური, მბზინვარე ლითონური ყვითელი ფერის ლითონია;[2] იმყოფება ქიმიურ ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეთერთმეტე ჯგუფში. ოქრო ძვირფასი ლითონია და გამოიყენება მონეტების, საიუვილერო ნაწარმის და ხელოვნების სხვადასხვა ნიმუშების დასამზადებლად ხელნაწერი ისტორიის დასაწყისიდანვე. ოქრო გვხვდება თვითნაბადი სახით ქვებსა და ალუვიონებში. წმინდა ოქროს კაშკაშა ყვითელი ფერი და ელვარება აქვს და ტრადიციულად ითვლება მომხიბვლელად, რასაც იგი აღწევს კოროზიისადმი მდგრადობით ჰაერსა თუ წყალში. ოქრო მიჩნეულია სიმდიდრის სიმბოლოდ და დაგროვების ობიექტია. იგი საყოველთაო ეკვივალენტის ფუნქციასაც ასრულებს. როგორც ფულად საქონელს მასაც გააჩნია საუკეთესო ფიზიკური და ქიმიური თვისებები: ერთგვაროვნება, გაყოფადობა, პორტატიულობა (მცირე მასა და მოცულობა და დიდი ღირებულება) და სხვ.[2] ოქროს სტანდარტები განსაზღვრავს მონეტარული პოლიტიკის საფუძვლებს. ოქროს მრავალგვარი სიმბოლური და იდეოლოგიური დატვირთვაც აქვს. 2009 წლის მონაცემებით სულ 165 000 ტონა ოქრო იქნა დაფლული კაცობრიობის ისტორიის მანძილზე,[3] უხეშად რომ ვთქვათ, 5.3 მილიარდი ტროას უნციის ეკვივალენტი ან, მოცულობის თვალსაზრისით, დაახლოებით 8 500 კუბური მეტრი. თუმცა ოქრო პირველადად გამოიყენება დაგროვების ობიექტად, მაგრამ მან პოვა მრავალი ინდუსტრიული დანიშნულებაც: სტომატოლოგიასა და ელექტრობაში. ოქრომ ამას მიაღწია ოქსიდური კოროზიისადმი თავისი მდგრადობით და შესანიშნავი ელექტროგამტარობით. ქიმიური თვალსაზრისით ოქრო გარდამავალი ლითონია, რომელიც ამჟღავნებს სხვადასხვა ვალენტობას განსხვავებულ სიტუაციებში. სუფთა ოქრო ნაკლებად რეაქტიურია, თუმცა რეაქციაში შედის სამეფო არაყთან (მჟავების კომბინაცია), მაგრამ არა ცალკეულ მჟავებთან ან ციანიდის სხვადასხვა ტუტეებთან. ოქრო იხსნება ვერცხლისწყალში და წარმოქმნის ამალგამას ფენებს, თუმცა მასთან რეაქციაში არ შედის. ოქრო მდგრადია ასევე აზოტმჟავის მიმართ, რომელიც შლის ვერცხლსა და სხვა ძირითად ლითონებს. აზოტმჟავა გამოიყენება ნივთებში ოქროს არსებობის დასადასტურებლად, საიდანაც წარმოშობილია სასაუბრო ტერმინი "მჟავური ტესტი". ფიზიკური თვისებები სუფთა ოქრო — ყვითელი ფერის რბილი ლითონია. მოწითალო ელფერი ოქროს ზოგ ნაკეთობას აძლევს, (მაგალითად, მონეტებს) სხვა ლითონების შერევა, კერძოდ კი სპილენძის. ოქროს თხელი ფირი, ფურცელი შუქის გავლისას მწვანე ფერისაა. ოქროს გააჩნია ძალიან მაღალი თბოგამტარობა და დაბალი ელექტრო წინააღმდეგობა. ოქრო - ძალიან მძიმე ლითონია: სუფთა ოქროს სიმკვრივე ტოლია 19621 კგ/მ³ (სუფთა ოქროს ბურთი (სფერო) რომლის დიამეტრია 46 მმ იწონის - 1 კგ). ლიტრიანი ქილა, ავსებული ოქროს ქვიშით იწონის მიახლოებით 16 კგ. მისი სიმძიმე - პლიუსია მისი მოპოვებისას. ყველაზე მარტივი თექნოლოგიური პროცესია, მაგალითად ქანების გამორეცხვა შლუზებზე (შეუძლია ოქროს საკმაოდ მაღალი მოპოვების ხარისხი უზრუნველყოს). ოქრო ძალიან კარგი ჭედადი და წელვადი ლითონია. 1 გრამი ოქროს ნაჭერიდან შეიძლება მივიღოთ მავთული რომლის სიგრძე იქნება 3 კილომეტრი ან დავამზადოთ კილიტა (ფოლგა), რომელიც 500-ჯერ მწვრილია ვიდრე ადამიანის თმის ღერი (0,1 მკმ). სწორედ ასეთი თხელი კილიტა უშვებს შუქის სხივს რომელიც მწვანე ფერს აძლევს მას. სუფთა ოქროს სირბილე ისეთი დიდია რომ, მისი გაჩხაპნა ფრჩილითაც შეიძლება. ამიტომაც ოქრომჭედლობაში გამოიყენება მისი სპილენძთან ან ვერცხლთან შენადნობები. ასეთი შენადნობების შემადგენლობა განისაზღვრება სინჯით, რომელიც მიუთითებს 1000 წილ შენადნობში - ოქროს წონითი წილის რიცხვს (ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში მიღებული პრაქტიკა). ქიმიურად სუფთა წმინდა ოქროს სინჯია 999,9 — მას ასევე უწოდებენ «ბანკის» ოქროს, რადგან ასეთი ოქროსაგან ამზადებენ ზოდებს. ქიმიური თვისებები ოქრო — ყველაზე ინერტული ლითონია, რომელიც ლითონთა აქტივობის მწკრივში ყველა ლითონზე მარჯვნივ დგას, ნორმალური პირობების დროს ის არ ურთიერთქმედებს უმრავლეს მჟავეებთან და არ წარმოქმნის ოქსიდებს, რის გამოც ის განეკუთვნება კეთილშობილ ლითონებს, ჩვეულებრივ ლითონებისაგან განსხვავებით, რომლებიც ადვილად იშლებიან გარე სამყაროს ზემოქმედებით. შემდეგ იქნა აღმოჩენილი მისი სამეფო არაყში გახსნის თვისება, რამაც შეარყია მისი ინერტულობის შესახებ დაჯერებულობა. ოქროს ყველაზე მდგრადი დაჟანგვის ხარისხი შენაერთებში არის +3, ამ დაჟანგვის ხარისხში ის ადვილად წარმოქმნის ერთ მუხტიან ანიონებთან (F−, Cl−. CN−) მდგრად ბრტყელ კვადრატულ კომლექსებს [AuX4]−. ნაერთებში შედარებით მდგრადია ასევე +1 დაჟანგვის ხარისხით, რომელივ იძლევა კომპლექსებს [AuX2]−. დიდი ხნის განმავლობაში ითვლებოდა რომ, +3 - ოქროს ყველაზე მაღალი დასაშვები დაჟანგვის ხარისხია, მაგრამ, კრიპტონის დიფტორიდის გამოყენებით შესაძლებელი გახდა მიღებულიყო ნაერთი Au+5 (AuF5 ფტორიდი, [AuF6]− - კომლექსის მარილი). ოქროს (V) ნაერთები მხოლოდ ფტორთან არის სტაბილური და წარმოადგენენ უძლიერეს დამჟანგავებს. ოქროს დაჟანგვის ხარისხი +2, ნივთიერებებში სადაც ფორმალურად ის 2-ის ტოლია არ ახასიათებს, ნახევარი ოქრო როგორც წესი დაჟანგულია როგორც +1, ხოლო ნახევარი — როგორც +3, მაგალითად, ოქროს (II) სულფატის AuSO4 სწორი იონური ფორმულა იქნება არა Au2+(SO4)2−, არამედ Au1+Au3+(SO4)2−2. ეხლახან აღმოჩენილია კომპლექსები სადაც ოქროს დაჟანგვის ხარისხი მაინც +2-ია. არსებობს ოქროს ნაერთები დაჟანგვის ხარისხით −1. მაგალითად CsAu (ცეზიუმის აურიდი) Na3Au (ნატრიუმის აურიდი) [4]. ეს შენაერთები იწოდებიან აურიდებად. სუფთა მჟავეებში ოქრო იხსნება მხოლოდ ცხელ კონცენტრირებულ სელენის მჟავაში: 2Au + 6H2SeO4 = Au2(SeO4)3 + 3H2SeO3 + 3H2O ოქრო შედარებით ადვილად რეაგირებს ჟანგბადთან და სხვა დამჟანგავებთან კომპლექს წარმომქმნელებთან. ციანიდების წყლის ხსნარებში ჟანგბადთან მიწვდომილობის პირობებში, ოქრო იხსნება, და წარმოქმნის ციანოაურატებს: 4Au + 8CN− + 2H2O + O2 → 4[Au(CN)2]− + 4 OH− ციანოაურატები ადვილად ღდგებიან სუფთა ოქრომდე: 2Na[Au(CN)2] + Zn = Na2[Zn(CN)4] + 2Au ქლორთან რეაქციის შემთხვევაში კომპლექსო წარმომქმნელობის შესაძლებლობა მნივშვნელოვნად აადვილებს რეაქციის მიმდინარეობას: თუ კი მშრალ ქლორთან ოქრო რეაგირებს ~200 °C ტემპერატურისას, ოქროს (III) ქლორიდის წარმოქმნით, კონცენტრირებული მარილმჟავის და აზოტმჟავის (სამეფო არაყი) ხსნარებში ოქრო იხსნება ქლორაურატ-იონის წარმოქმნით ოთახის ტემპერატურის პირობებში: 2Au + 3Cl2 + 2Cl− → 2[AuCl4]− ოქრო ადვილად რეაგირებს თხევად ბრომთან და მის წყლის და ორგანულ გამხსნელების ხსნარებთან, AuBr3 წარმოქმნით [5]. ფტორთან ოქრო რეაგირებს ტემპერატურის ინტერვალში 300−400 თარგი:გრადუს ცელსიუსი, უფრო დაბალ ტემპერატურაზე რეაქცია არ მიდის, ხოლო უფრო მაღალ ტემპერატურაზე ოქროს ფტორიდები იშლებიან. ოქრო ასევე იხსნება ვერცხლისწყალში, და ფაქტიურად წარმოქმნის ადვილად დნობად შენადნობს (ამალგამას). ფიზიოლოგიური ზემოქმედება ოქროს ზოგიერთი ნაერთი ტოქსიკურია, გროვდებიან თირკმლებში, ღვიძლში, ელენთაში და ჰიპოტალამუსში, რასაც შეუძლია ორგანიზმული დაავადებები გამოიწვიოს, დერმატიტებიც სტომატიტიც და ტრომბოციტოპენიაც. ოქროს ორგანული ნაერთები (პრეპარატები კრიზანოლი და აურანოფინი) გამოიყენება მედიცინაში აუტოიმუნური დაავადებების სამკურნალოდ, კერძოთ კი რევმატოიდური არტრიტის. ოქროს გეოქიმია ოქროს შემცველობა დედამიწის ქერქში ძალიან მცირეა — 0,5÷5 მკგ/კგ [6] [7] , მაგრამ ადგილმდებარეობა და მონაკვეთები, მკვეთრად გამდიდრებულია ლითონით, საკმაოდ მრავლად. ოქროს წყალიც შეიცავს. 1 ლ ზღვის და მდინარის წყალს მოაქვს დაახლოებით 4×10−9 გ ოქრო, რაც შეესაბამება 4 კილოგრამ ოქროს 1 კუბურ კილომეტრ წყალში. ოქროს მადნიანი საბადოები წარმოიქმნება უპირატესად გრანიტოიდების განვითარების რაიონებში, მათი მცირე რაოდენობა ასოცირდება ძირითად და ულტრაძირითად ქანებად. ოქრო სამრეწველო კონცენტრაციას წარმოქმნის პოსტმაგმატიკურ, მთავარწილად ჰიდროთერმულ, საბადოებში. ეგზოგენურ პირობებში ნახვადი ოქრო წარმოადგენს ძალიან მდგრად ელემენტს და ადვილად გროვდება. მაგრამ სუბმიკროსკოპული ოქრო, რომელიც შედის სულფიდების შემადგენლობაში, სულფიდების ჟანგვის დროს იძენს ჟანგვის ზონაში მიგრირების შესაძლებლობას. ამის შედეგად ზოგჯერ ოქრო გროვება მეორადი სულფიდურ ზონაში, მაგრამ მისი მაქსიმალური კონცენტრაცია დაკავშირებულია დაჟანგვის ზონის დაგროვებასთან, სადაც ის ასოცირდება რკინისა და მანგანუმის ჰიდროჟანგებთან. ოქროს მიგრაცია სულფიდური საბადოების დაჟანგვის ზონებში, მიმდინარეობს ბრომისტული და იოდისტური ნაერთების მსგავსად იონურ ფორმებში. ბუნებაში ცნობილია 15 ოქროს შემცველი მინერალი: თვითნაბადი ოქრო ვერცხლის, სპილენძის და სხვა მინარევით, ელექტრუმი - Au და 25 — 45 % Ag; პორპესიტი AuPd; სპილენძიანი ოქრო, ბისმუტოაურიტი (Au, Bi); როდიუმიანი ოქრო, ირიდიუმიანი ოქრო, პლატინისტური ოქრო. დანარჩენი მინერალები წარმოდგენილია ოქროს ტელურიდებით: კალავერიტი AuTe2, კრენერიტი AuTe2, სილვანიტი AuAgTe4, პეტციტი Ag3AuTe2, მუტმანიტი (Ag, Au)Te, მონტბრეიიტი Au2Te3, ნაგიაგიტი Pb5AuSbTe3S6. ოქროსათვის დამახასიათებელია თვითნაბადი ფორმა. სხვა მის ფორმებს შორის აღნიშვნის ღირსია ელექტრუმი, ოქროსა და ვერცხლის შენადნობი, რომელსაც მომწვანო ელფერი დაჰკრავს და შედარებით ადვილად იშლება წყლით გადატანისას. ქანებში ოქრო ჩვეულებრივ გაბნეულია ატომარულ დონეზე. საბადოებში ის შედის სულფიდების და არსენიდების შემადგენლობაში. განასხვავებენ ოქროს მეორად საბადოებს, ქვიშრობები, სადაც ის ხვდება მადნეულიანი საბადოების დაშლით და კომპლექსურ მადნიანი საბადოები, სადაც ოქროს მიიღებენ როგორც თანმიმავალ კომპონენტს. ოქროს მოპოვება ადამიანი ოქროს უხსოვარი დროიდან მოიპოვებს. ოქროს უკვე კაცობრიობა V ს. ჩ.წ.ა. ნეოლითის ხანაში გამოიყენებდა, თვითნაბადი ოქროს გავრცელების წყალობით. არქეოლოგების ვარაუდით ოქროს სისტემური მოპოვება დაიწყეს ახლო აღმოსავლეთში, საიდანაც ოქროს სამკაულები მიეწოდებოდა, კერძოდ, ეგვიპტეს. სწორედ ეგვიპტეში დედოფალი ზერისა და ერთერთი დედოფლის პუ-აბი ურის (შუმერების ცივილიზაცია) სამაროვნებში ნაპოვნი იქნა ყველაზე ადრეული პირველი ოქროს სამკაულები, დათარიღებული III ათ. წ. ჩ.წ.ა. კაცობრიობის მთელი ისტორიის განმავლობაში მოპოვებულ იქნა დაახლოებით 140 ათასი ტ. ოქრო (ეს ოქრო ერთად რომ შეგვედნო მივიღებდით კუბს რომლის გვერდის სიგრძე იქნებოდა 19 მ). 2007 წ. მოპოვებულ იქნა 2,38 ათასი ტ. ოქრო, 2008 წ. — 2,33 ათასი ტ. მოპოვების ლიდერები არიან:[8] ჩინეთი(2007 წ. მოიპოვა 275 ტ, ხოლო 2008 წ. — 295 ტ), სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა (252/250), აშშ (238/230), ავსტრალია (246/225), პერუ (170/175), რუსეთი (157/165), კანადა (101/100), ინდონეზია (118/90), უზბეკეთი (85/85), განა (84/84), პაპუა-ახალი გვინეა (65/65), ჩილე (42/42), მექსიკა (39/41), ბრაზილია (40/40). მსოფლიოს გამოკვლეული ოქროს მარაგი შეფასებულია 100 ათას ტ. 2009 წ. სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკამ (სარ) დატოვა ლიდერთა სამუული ოქროს მოპოვებაში. პირველი ადგილი კი, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ჩინეთს უჭირავს (314 ტ), შემდეგ მოდის ავსტრალია (227 ტ), და აშშ (216 ტ). მიღება ოქროს მოპოვებისას გამოიყენება მისი როგორც ქიმიური ასევე ფიზიკური თვისებები: ბუნებაში თვითნაბად მდგომარეობაში არსებობა, მხოლოდ რამდენიმე ნივთიერებასთან (ვერცხლისწყალი, ციანიდები) რეაგირების უნარი. თანამედროვე ტექნოლოგიების განვითარების პირობებში უფრო პოპულარული ხდება მოპოვების ქიმიური ხერხბი გამორეცხვა გამორეცხვის მეთოდი ეფუძნება ოქროს მაღალ სიმკვრივეს, რის გამოც წყლის ჭავლში მინერალები რომელთა სიმკვრივე ნაკლებია ვიდრე ოქროსი (ასეთი კი დედამიწის ქერქის თითქმის ყველა მინერალია) გამოირეცხებიან, და ლითონი კოცენტრირდება მძიმე ფრაქციაში, ქვიშაში რომელიც შედგება მაღალი სიმკვრივის მქონე მინერალებისაგან. მცირე მოცულობით ხელითაცაა შესაძლებელი, გამოსარეცხი ხონჩის მეშვეობით. ეს მეთოდი უძველესი დროიდან გამოიყენებოდა. ამ მეთოდის ფართოდ გამოყენება კოლხეთის სამეფოშიც დადასტურებული და ასახულია ოქროს საწმისის ლეგენდაში, ბერძნები კოლხეთს ოქრომრავალ ქვეყანად მოიხსენიებენ, და გამოსარეცხი ხონჩის მაგივრობას აქ ცხვრის ტყავი წევდა. მათ მდინარეებში წყობდნენ და ოქროს ქვიშა ტყავის ბეწვში ილექებოდა. ეს მეთოდი და ხერხი ეხლაც გამოიყენება პატარა ოქროს ქვიშრობი საბადოებისას, მაგრამ ის ძირითადად გამოიყენება - ოქროს, ალმასის, და სხვა ძვირფასი ლითონების საბადოების ძიებისას . გამორეცხვის მეთოდი გამოიყენება მსხვილი ქვიშრობი საბადოების დამუშავებისას, მაგრამ ამ დროს გამოიყენება სპეციალური ტექნიკური საშუალებები: დრაგები და გამოსარეცხი დანადგარები. ბოლოს მიღებული მძიმე ქვიშა, ოქროს გარდა, შეიცავს სხვა მრავალ მკვრივ მინერალებს და ლითონი იქიდან მიიღება, მაგალითად, ამალგამაციის გზით. გამორეცხვის მეთოდით მუშავდება ყველა ოქროს ქვიშრობი საბადოები, შეზღუდულად გამოიყენება ძირეულ საბადოებში. ამისათვის ქანებს ჯერ ამტვრევენ აქუცმაცებენ და შემდეგ ხდება მათი გამორეცხვა. ეს მეთოდი ვერ იქნება გამოყენებული საბადოებში დაფანტული ოქროთი, სადაც ის მტვერივით მწვრილია და ცალკე კრისტალად არ გამოიყოფა და ქანების დაქუცმაცებისა და გამორეცხვისას ის წყალს მიჰყვება. სამწუხაროდ გამორეცხვისას იკარგება მწვრილი ოქრო, რომელიც ადვილად ჩაირეცხება, ზოგჯერ კი მოზრდილი თვითნაბადი ოქროც კი, რომლის ჰიდრავლიკური მოზრდილობა არ აძლევს შესაძლებლობას დაილექოს უჯრედებში. ამიტომაც აუცილებლად უთვალთვალებენ მსხვილ ნატეხებს რომელიც შეიძლება ოქროც იყოს! ეს მეთოდი ძალიან იაფია რადგან არ საჭიროებს ძვირადღირებული ქარხნების მშენებლობას. ეკონომიკურად რენტაბელურია ქვიშრობების დამუშავება რომლებშიც ოქროს შემცველობა არის 0,1 გ - 1 კუბურ მეტრ დაქუცმაცებულ ქანეში, რაც ღირებულებაში 2010 წლისათვის შეესაბამება 3$ - 1 კუბური მეტრი ქანისათვის.[9] ამალგამაცია ამალგამაციის მეთოდი დაფუძნებულია ვერცხლისწყლის უნარზე შექმნას შენადნობები — ამალგამები სხვადასხვა ლითონებთან, მათ შორის ოქროსთან. ამ მეთოდისას დანამულ დაქუცმაცებულ ქანს ურევდნენ ვერცხლისწყალს და აწარმოებენ ფქვას წისქვილებში. ოქროს ამალგამას (და თანმიმდევარ ლითონებს) მიღებული ხენჯიდან იღებენ გამორეცხვის მეშვეობით, რის შემდეგაც ვერცხლისწყალს აცილებდნენ შეგროვილი ამალგამიდან და გამიყენებოდა მეორედ. ამალგამაციის მეთოდი ცნობილია ძვ. წ. I საუკუნიდან და ყველაზე დიდი გამოყენება ჰპოვა ესპანეთის ამერიკულ კოლონიებში XVI საუკუნის დასაწყისიდან: ეს შესაძლებელი გახდა ესპანეთში არსებული უდიდესი ვერცხლისწყლის საბადოს ალმადენის დამსახურებით. უფრო გვიან გამოიყენებოდა გარე ამალგამაციის მეთოდი, როდესაც დაქუცმაცებული ოქროს შემცველი ქანების გამორეცხვისას უშვებენ გამამდიდრებელ სპილენძის ფურცლებით მოჭედილ და ვერცხლისწყლის თხელი ფენით დაფარულ რაბებში. ამალგამაციის მეთოდი გამოიყენება მხოლოდ ისედ საბადოებში სადაც ოქროს მაღალი შემცველობაა. ეხლა ეს მეთოდი ძალიან იშვიათად გამოიყენება, უმთავრესად აფრიკასა და სამხრეთ ამერიკაში არაკანონიური მოპოვებისას. ინფორმაცია მოაგროვა : დავით დოღონაძემ | |
|
| |