12:02 PM ვარსკვლავების ევოლუცია,შავი ხვრელები/evolucia,shavi xvreli | |
ვარსკვლავების ევოლუციისა და შავი ხვრელების ბუნების შესახებ; შავი ხვრელის ცენტრში გრავიტაცია უსასრულოა.ეს კი ნიშნავს იმას,რომ არავინ იცის,რა ხდება შავი ხვრელის ცენტრში.საქმე გვაქვს სინგულარობასთან.ცოდნის უკმარისობა იძლევა საფუძველს სხვადასხვა ინტერპრეტაციისთვის. მაგალითად, მოვისმენთ მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ შავი ხვრელის ცენტრი შეიძლება იყოს გვირაბი პარალელურ სამყაროში ან რომ ამ გვირაბის გავლით დროში მოგზაურობა შეიძლება.ვარსკვლავი არის მოკაშკაშე ობიექტი, რომელიც შედგება დამუხტული ნაწილაკების გაზისგან – პლაზმისგან. პლაზმას განსაზღვრულ მოცულობას უნარჩუნებს გრავიტავიცია (ის მიზიდულობის ძალა, რომელიც წარმოიქმნება ვარსკვლავის სხვადასხვა შრეებს შორის). ვარსკვლავი გადის ევოლუციის სხვადასხვა ეტაპს. ის შეიძლება დაიბადოს გიგანტური მოლეკულური ღრუბლის (მტვრისა და გაზის ღრუბლის) გრავიტაციული კოლაფსის შემდეგ. ღრუბლის ნაწილებს შორის მიზიდულობის გამო შედარებით ერთგვაროვანი ღრუბელი იშლება მცირე ზომის შემკვრივებულ ობიექტებად – პროტოვარსკვლავებად. სხვადასხვა მასის პროტოვარსკვლავები წარმოქმნიან განსხვავებული ტიპის ვარსკვლავურ ობიექტებს. პროტოვარსკვლავები, რომელთა მასა უფრო მცირეა, ვიდრე მზის მასის რვა პროცენტი, საკმარისად ვერ იკუმშება და, შესაბამისად, ვერ იქმნება საკმარისად დიდი ტემპერატურა თერმობირთვული რეაქციისთვის. ასეთ ობიექტებს ყავისფერ ჯუჯებს უწოდებენ. ყავისფერი ჯუჯების სიკაშკაშე შედარებით მცირეა და ისინი ნელა კვდებიან. თუ პროტოვარსკვლავის მასა მზის მასის ტოლი ან მეტია, გრავიტაციული ძალა საკმარისია იმისთვის, რომ მატერიის შეკუმშვისას წარმოიქმნას საკმარისად ცხელი გული. ვარსკვლავის შიგნით არსებული მაღალი ტემპერატურის (რამდენიმე მილიონი გრადუსი მაინც) პირობებში მიმდინარეობს თერმობირთვული რეაქციები, რომლის შედეგად წარმოქმნილი წნევის ძალა აბალანსებს ვარსკვლავის შრეებს შორის არსებულ მიზიდულობის ძალას და მყარდება ე.წ. ჰიდროსტატიკური წონასწორობა. ამის შემდეგ ვარსკვლავი იკავებს ადგილს ვარსკვლავების კლასიფიკაციის ე.წ. მთავარ მიმდევრობაში. მზის მასის სადარი მასის ვარსკვლავები მთავარ მიმდევრობაში რჩებიან დაახლოებით ათი მილიარდი წლის განმავლობაში.სანამ ვარსკვლავი ვარსკვლავთა კლასიფიკაციის მთავარ მიმდევრობაშია, ვარსკვლავის გულში მიმდინარე თერმობირთვული რეაქციებისთვის საჭირო მასალაა წყალბადი. თერმობირთვული რეაქციისას "იწვის” წყალბადი და წარმოიქმნება ჰელიუმი, ამავე დროს თავისუფლდება ენერგია, რომელიც გადაეცემა ვარსკვლავის სხვა ნაწილებს. მზის ტიპის ვარსკვლავებში წყალბადის მარაგი საკმარისია ათი მილიარდი წლის განმავლობაში. მზეზე გაცილებით მძიმე ვარსკვლავებში წყალბადის მარაგი უფრო სწრაფად ილევა. ყველაზე მძიმე ვარსკვლავებში წყალბადი ილევა ერთი მილიონი წლის შემდეგ. წყალბადის გამოლევის შემდეგ თერმობირთვული რეაქციები წყდება, ვარკვლავი იწყებს კვდომას, ხოლო ვარსკვლავის გულში რჩება ჰელიუმი. იმისთვის, რომ დაიწყოს თერმობირთვული რეაქციები ჰელიუმის მონაწილეობით, საჭიროა მზის გულში არსებულ ტემპერატურაზე უფრო მაღალი ტემპერატურა. როდესაც ვარსკვლავის გულში თერმობირთვული რეაქციები მთავრდება, ჰიდროსტატიკური ბალანსი ირღვევა, გრავიტაციული ძალა აჭარბებს თერმული წნევის გამო წარმოქმნილ ძალას და ვარსკვლავი იკუმშება. შეკუმშვისას ვარსკვლავის გულის ტემპერატურა იზრდება. თუ ვარსკვლავის მასა მზის მასის ნახევარზე ნაკლებია, გრავიტაცია არ არის საკმარისი იმისთვის, რომ შეკუმშოს ვარსკვლავის გული იმდენად, რომ შეკუმშვისას წარმოქმნილი ტემპერატურა იყოს საკმარისი ჰელიუმის მონაწილეობით თერმობირთვული რეაქციების დასაწყებად. ასეთ შემთხვევაში გარდაიქმნება წითელ ჯუჯად წოდებულ ობიექტად. წითელმა ჯუჯამ შეიძლება მზეზე ათასჯერ დიდხანს იცოცხლოს. მზის მასის მქონე და უფრო მასიური ვარსკვლავების შეკუმშვისას მათ გულში წარმოიქმნება დიდი ტემპერატურა და იწყება თერმობირთვული რეაქციები ჰელიუმის მონაწილეობით. მასიური სხეულის მიერ სივრცის გამრუდების აღმწერი მოდელი ჰელიუმში მიმდინარე რეაქციებისას წარმოიქმნება ნახშირბადი. ამ რეაქციებისას გამოყოფილი ენერგიის შედეგად ვარსკვლავის გული ცხელდება და იწყებს დიდი ენერგიის გამოსხივებას. გამოსხივებული ენერგია იწვევს ვარსკვლავის ზედა შრეების გაფართოებას. გაფართოებისას ვარსკვლავური მატერია ცივდება და იღებს წითელ ფერს. ამ პროცესის შედეგად წარმოიქმნება წითელი გიგანტი. მაგალითად, მზისგან წარმოქმნილი წითელი გიგანტის ზომებმა შეიძლება გადააჭარბოს მერკურისა და ვენერას ორბიტის ზომებს.წითელი გიგანტის გულში ჰელიუმის გამოლევის შემდეგ თერმობირთვული რეაქცია წყდება, გრავიტაციული ძალა იწყებს დომინირებას და ვარსკვლავის გული იწყებს შეკუმშვას მანამ, სანამ არ წარმოიქმნება ახალი თერმობირთვული რეაქციებისთვის საკმარისი ტემპერატურა. ვარსკვლავური ობიექტის ევოლუციის სხვადასხვა ეტაპზე ამ ობიექტის გულში მიმდინარე თერმობირთვული რეაქციების საწვავია სხვადასხვა ელემენტი: ნახშირბადი, ჟანგბადი, სილიკონი… საბოლოოდ ვარსკვლავის გულში წარმოიქმნება რკინა. ვარსკვლავის გულის ყოველი შეკუმშვისას მას სწყდება ვარსკვლავური მატერიის გარე გარსი. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, შეკუმშვისას ვარსკვლავის გულის ტემპერატურა იზრდება. ცხელი მომაკვდავი ვარსკვლავის მიერ გამოსხივებული ენერგია იწვევს ვარსკვლავის გარემომცველი გაზის იონიზაციას. ვარსკვლავის იონიზებული გარსი კაშკაშაა. მას უწოდებენ პლანეტარულ ნისლეულს. რკინა ყველაზე მდგრადი ელემენტია. ამიტომ მას შემდეგ, რაც ვარსკვლავის გული რკინად გარდაიქმნება, მასში თერმობირთვული რეაქციები წყდება, რადგან რკინისგან, როგორც მდგრადი ელემენტისგან, ახალი, სხვა ელემენტი აღარ წარმოიქმნება. თერმობირთვული რეაქციების საბოლოოდ შეწყვეტის შემდეგ გრავიტაციული ძალის ზემოქმედებით იწყება მომაკვდავი ვარსკვლავის რკინის გულის კოლაფსი.  ვარსკვლავის გულის კოლაფსისას, მასში არსებული ელექტრონები იწყებენ ერთმანეთთან მიახლოებას. კვანტური ფიზიკის ერთ-ერთი პრინციპის თანახმად, ელექტრონებს არ შეუძლიათ ერთმანეთთან ძალიან ახლოს მისვლა და ერთი და იგივე მდგომარეობის დაკავება. ამის გამო ელექტრონები ეწინააღმდეგებიან დაახლოებას და წარმოიქმნება გადაგვარებული ელექტრონული წნევა. თუ ვარსკვლავის გულის მასა მზის მასის 1.4-ზე ნაკლებია, გადაგვარებული ელექტრონული წნევის გამო წარმოქმნილი ძალა აბალანსებს გრავიტაციულ ძალას და წარმოიქმნება თეთრ ჯუჯად წოდებული ობიექტი. თეთრი ჯუჯის მასა მზის მასის 1.4-ზე ნაკლებია, ხოლო მისი ზომა დაახლოებით უტოლდება პატარა პლანეტის (მაგ. დედამიწის) ზომას. თეთრი ჯუჯები მდგრადი, კომპაქტური ობიექტები. მათში თერმობირთვული რეაქციები აღარ მიმდინარეობს. ისინი თანდათან ასხივებენ შერჩენილ სითბოს. თუ ვარსკვლავური ნარჩენის მასა მეტია მზის მასის 1.4-ზე და ნაკლებია 3-4 მზის მასაზე, მაშინ გრავიტაციის ძალა აჭარბებს გადაგვარებული ელექტრონული წნევის მიერ წარმოქმნილ ძალას და ვარსკვლავი იკუმშება. გრავიტაციის გამო ელექტრონები აღწევენ ბირთვში და ბირთვის პროტონებთან ერთად წარმოქმნიან ნეიტრონებს. ნეიტრონები ეწინააღმდეგებიან დაახლოებას და, შესაბამისად, ვარსკვლავის შემდგომ შეკუმშვას. ამ დროს წარმოიქმნება ნეიტრონული წნევა (გადაგვარებული), რომლის შედეგადაც გაჩენილი ძალა აბალანსებს გრავიტაციულ ძალას და წარმოიქმნება ნეიტრონული ვარსკვლავი. ტიპური ნეიტრონული ვარსკვლავის დიამეტრი ათეული კილომეტრია. ნეიტრონული ვარსკვლავი საკმაოდ სწრაფად ბრუნავს. მაგალითად, თუ მბრუნავი მოციგურავე ხელებს შეკუმშავს, ის უფრო სწრაფად იწყებს ბრუნვას. ასევე, მბრუნავი ვარსკვლავის ზომების მკვეთრად შემცირებისას მისი ბრუნვის სიჩქარე იზრდება. ნეიტრონულ ვარსკვლავს აქვს ძლიერი მაგნიტური ველი. მაგნიტური ველის ძალწირების გასწვრივ მოძრაობენ სწრაფი, დამუხტული ნაწილაკები, რომლებიც ასხივებენ რენტგენულ დიაპაზონში. გამოსხივება კონცენტრირებულია ვიწრო კონუსში, რომელიც ბრუნავს ნეიტრონულ ვარსკვლავთან ერთად (მსგავსი სიტუაციაა შუქურის შემთხვევაში) და გამოსხივება ფიქსირდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც გამოსხივების კონუსი მიმართულია დედამიწისკენ. ასეთ ობიექტს პულსარი ეწოდება. მომაკვდავი ვარსკვლავის რკინის გულისგან ნეიტრონული ვარსკვლავის წარმოქმნისას, როდესაც საწყისი ობიექტის ზომა სწრაფად და მკვეთრად იცვლება, ცენტრალური ობიექტის ენერგიის ნაწილი სწრაფად გარდაიქმნება გარსის ენერგიად. წითელი გიგანტის ევოლუციისგან განსხვავებით, როდესაც გარსი თანდათან სცილდება ცენტრალურ ობიექტს, ნეიტრონული ვარსკვლავის წარმოქმნისას ძალიან დიდი ენერგია გამოიტყორცნება ცენტრალური ობიექტიდან. ამ მოვლენას ზეახალი ვარსკვლავის აფეთქება ეწოდება. ზეახალის აფეთქებისას წარმოქმნილი სიკაშკაშე შეიძლება მილიონჯერ და მილიარდჯერაც კი აღემატებოდეს მზის სიკაშკაშეს. 1054 წელს ასტრონომებმა დააფიქსირეს ზეახალი ვარსკვლავის აფეთქების ფაქტი. ამ აფეთქების ნაშთს კიბორჩხალას ნისლეული ეწოდება. თუ ვარსკვლავის ნარჩენის მასა მზის მასას 3-4-ჯერ აღემატება, დაწნეხილი ბირთვების მიერ წარმოქმნილი წნევის ძალა ვერ დააბალანსებს გრავიტაციას და ობიექტის შეკუმშვა გაგრძელდება. არ არსებობს ცნობილი მექანიზმი, რომელიც შეაჩერებდა ვარსკვლავის კოლაფსს და ობიექტის შეკუმშვა გაგრძელდება მანამ, სანამ იგი წერტილად არ გადაიქცევა. ამ დროს წარმოიქმნება შავი ხვრელი. შავი ხვრელი მასიური ვარსკვლავური ობიექტის ევოლუციის საბოლოო პროდუქტია. შავი ხვრელი საინტერესო ობიექტია. მას შავი ეწოდება, რადგან მისგან გამოსხივებაც კი ვერ აღწევს. რაგინდ დიდი სასრული ენერგია არ არის საკმარისი იმისთვის, რომ შავი ხვრელის მახლობლობაში -მოვლენათა ჰორიზონტის შიგნით მყოფმა ობიექტმა დაძლიოს შავი ხვრელის მიზიდულობა და გამოაღწიოს მოვლენათა ჰორიზონტს გარეთ. მე-18 საუკუნის მიწურულს მეცნიერები ჯონ მიჩელი და პიერ ლაპლასი ვარაუდობდნენ, რომ შეიძლება ეარსება ე.წ. ბნელ ვარსკვლავებს, რომელთა გრავიტაცია იმდენად დიდი იქნებოდა, რომ სინათლე ვერ გამოაღწევდა მათი სიახლოვიდან. ამ დროისთვის ცნობილი იყო, რომ სინათლე ვრცელდება სასრული სიჩქარით. ასევე ცნობილი იყო ნიუტონის მიზიდულობის კანონი და ბევრი მეცნიერი, მათ შორის, ნიუტონიც ვარაუდობდა, რომ სინათლე შედგება ნაწილაკებისგან – კორპუსკულებისგან. მე-19 საუკუნეში, მას შემდეგ, რაც ჯეიმს კლარკ მაქსველმა აღწერა სინათლე, როგორც ტალღა, ის აღარ განიხილებოდა როგორც ნაწილაკების ერთობლიობა და მოსაზრება ბნელი ვარსკვლავების არსებობის შესახებ მივიწყებულ იქნა. ალბერტ აინშტაინის მეგობარმა კარლ შვარჩშილდმა აჩვენა, რომ აინშტაინის გრავიტაციის აღმწერი განტოლებების ერთ-ერთი ამონახსნი აღწერდა შავ ვარსკვლავს – შავ ხვრელს და თავისი მოსაზრება გააცნო აინშტაინს. თავად აინშტაინს მიაჩნდა, რომ შავი ხვრელის აღმწერი ამონახსნი მხოლოდ საინტერესო მათემატიკური შედეგია და ბუნებაში შავი ხვრელები ვერ იარსებებდა. გასული საუკუნის 70-იან წლებამდე შავი ხვრელების არსებობა დადასტურებული არ იყო და სამეცნიერო წრეებში შავ ხვრელს სამეცნიერო ფანტასტიკის სფეროს ნაწილად თვლიდნენ. დღემდე შავი ხვრელის პირდაპირი დაკვირვება შეუძლებელია. მეცნიერები აკვირდებიან მოვლენებს, რომელთა ახსნა შეიძლება შავი ხვრელის არსებობით. გასული საუკუნის 70-იანი წლების დასაწყისში დაფიქსირდა ენერგეტიკული რენტგენული გამოსხივება. ასეთი ენერგეტიკული გამოსხივების წყარო შეიძლება ყოფილიყო ისეთი მასიური ობიექტი, როგორიცაა შავი ხვრელი ან რომელთაგანაც შეიძლება წარმოიქმნას შავი ხვრელი. მასიური ობიექტები ზიდავენ მათ მახლობლად არსებულ მატერიას, ნივთიერების მასიურ ობიექტზე დაცემისას თავისუფლდება ენერგია, რომელიც გარდაიქმნება ენერგეტიკულ გამოსხივებად. ცნობილია, რომ თითქმის ყველა გალაქტიკის, მათ შორის, ჩვენი გალაქტიკის, ცენტრში მოთავსებულია სუპერმასიური (გალაქტიკის მასის მეათასედი მასის) შავი ხვრელი. ზოგადი ფარდობითობის თეორიის თანახმად, ნებისმიერი მასიური სხეული ამრუდებს სივრცესა და დროს მის მახლობლობაში. აინშტაინის თეორიის თანახმად, გრავიტაციული მიზიდულობა სხვა არაფერია, თუ არა სივრცისა და დროის გამრუდების გამოვლინება. მაგალითად, სინათლე ირჩევს ისეთ ტრაექტორიას, რომლის გავლისას მანძილს ორ წერტილს შორის დაფარავს მინიმალურ დროში. თუ სივრცე ბრტყელია (გრავიტაციაა სუსტი), სინათლის ტრაექტორია არის სწორი ხაზი. გრავიტაციის არსებობის შემთხვევაში გრავიტაციის წყაროს მიერ მიზიდულობის გამო სინათლის სხივი მრუდდება, მაგრამ კვლავ ირჩევს ისეთ გზას, რომ გასავლელი მანძილი მინიმალურ დროში დაფაროს, ე.ი. გრავიტაციულ ველში ორ წერტილს შორის მანძილი მინიმალურ დროში დაიფარება გარკვეულ მრუდ წირზე მოძრაობისას. თუ ჩვენ თვალში მოდის მრუდი წირის გასწვრივ მოძრავი სინათლე, იმ შემთხვევაშიც კი, თუ სინათლის წყარო ბრტყელი სხეულია, მოგვეჩვენება, რომ სინათლე მოდის გამრუდებული სხეულიდან. წარმოვიდგინოთ, რომ წვიმიან, მაგრამ უქარო ამინდში ვმოძრაობთ მანქანით. თუ მანქანა გაჩერებულია, დავინახავთ, რომ წვიმის წვეთები ვერტიკალურად ეცემა ქვემოთ. თუ მანქანა იმოძრავებს, მოგვეჩვენება, რომ წვიმის წვეთები მოძრაობენ დახრილად. თუ მანქანის სიჩქარე არ შეიცვლება, მაშინ არც წვიმის წვეთების დახრილობა შეიცვლება და ჩვენ დავინახავთ, რომ წვეთები მუდმივად მოძრაობენ დახრილი წრფის გასწვრივ (წვეთების მიერ მანქანის ფანჯარაზე დატოვებული კვალი იქნება დახრილი ხაზი). თუ მანქანის სიჩქარე დროთა განმავლობაში შეიცვლება (მანქანა აჩქარებულად იმოძრავებს) მაშინ დროის სხვადასხვა მომენტში წვიმის წვეთები სხვადასხვანაირად დახრილად მოგვეჩვენება, ე.ი. დავინახავთ, რომ ისინი მრუდი წირის გასწვრივ მოძრაობენ (წვიმის წვეთების მიერ მანქანის ფანჯარაზე დატოვებული კვალი იქნება მრუდე წირი). აჩქარებით მოძრაობისას, წვიმის წვეთების ტრაექტორიის მსგავსად, გამრუდებულად მოგვეჩვენება სინათლის სხივიც. ზემოთ მოტანილი მაგალითიდან ჩანს, რომ აჩქარებული მოძრაობა კავშირშია სივრცის გამრუდებასთან. ეკვივალენტობის პრინციპის თანახმად, ერთი და იგივე გრავიტაციულ ველში სხვადასხვა მასის სხეული ერთი და იგივე აჩქარებით მოძრაობს. თუ გრავიტაციის გამო სხვადასხვა სხეული ერთი და იგივე აჩქარებით მოძრაობს, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ სივრცე ყველა სხეულისთვის ერთნაირად გამრუდებულია, ე.ი. გრავიტაციით გამოწვეული მოძრაობა და მოძრაობა შესაბამისად გამრუდებულ სივრცეში ერთნაირად აიწერება. გრავიტაციულ ველში, სხვადასხვა წერტილში მყოფი დამკვირვებელი რაიმე პროცესის მახასიათებელი დროის სხვადასხვანაირ მნიშვნელობას გაზომავს. მაგალითად, გრავიტაციის წყაროდან ძალიან (უსასრულოდ) შორს მყოფ დამკვირვებელს მოეჩვენება, რომ გრავიტაციის წყაროსთან ახლოს პროცესების მიმდინარეობის დრო შენელებულია. შავი ხვრელი გრავიტაციის ყველაზე მძლავრი წყაროა. სივრცისა და დროის გამრუდებაც ყველაზე ძლიერი შავი ხვრელის მახლობლობაშია. მიუხედავად იმისა, რომ შავ ხვრელს შეუძლია შეუქცევადად შეიწოვოს მის მახლობლად არსებული ნებისმიერი მატერია, მაინც უნდა აღინიშნოს, რომ ის მნიშვნელოვან როლს თამაშობს გალაქტიკის წარმოშობაში. შავ ხვრელს შეუძლია შეუქცევადად შეიწოვოს არა ნებისმიერ მანძილზე მდებარე მატერია, არამედ მხოლოდ ის მატერია, რომელიც მასთან საკმარისად ახლოსაა (მოვლენათა ჰორიზონტის შიგნით). როგორც აღვნიშნეთ, შავი ხვრელის კანდიდატი ობიექტი იკუმშება მანამ, სანამ წერტილად არ იქცევა. წერტილად ქცეული მასა კი ნიშნავს იმას, რომ შავი ხვრელის ცენტრში გრავიტაცია უსასრულოა. ეს კი, თავის მხრივ, ნიშნავს იმას, რომ არავინ იცის, რა ხდება შავი ხვრელის ცენტრში ანუ საქმე გვაქვს სინგულარობასთან. ცოდნის უკმარისობა იძლევა საფუძველს სხვადასხვა ინტერპრეტაციისთვის. მაგალითად, მოვისმენთ მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ შავი ხვრელის ცენტრი შეიძლება იყოს გვირაბი პარალელურ სამყაროში ან ამ გვირაბის გავლით შეიძლება დროში მოგზაურობა. იმისთვის, რომ მივიღოთ ცოდნა იმის შესახებ, თუ რა ხდება შავი ხვრელის ცენტრში, საჭიროა არსებობდეს თეორია, რომელიც აღწერს, თუ როგორ იქცევა ძლიერი გრავიტაცია ძალიან მცირე მანძილებზე. ასევე თანამედროვე მეცნიერები მუშაობენ პროექტზე, რომელიც საშუალებას მოგვცემს, პირდაპირ დავაკვირდეთ შავ ხვრელს. ანუ უნდა შეიძლებოდეს დაკვირვება იმ მოვლენებზე, რომლებიც ვერ აღიწერება ჩვენთვის ცნობილი სახით არსებული განტოლებებით. შავი ხვრელის პირდაპირი დაკვირვებისთვის ერთი ტელესკოპი საკმარისი არ არის (რომ შეიქმნას საკმარისად დიდი ტელესკოპი, მისი ზედაპირის ზომა ამერიკის კონტინენტის ზომას უნდა უტოლდებოდეს). ამიტომ გროვდება მონაცემები მსოფლიოში არსებული მრავალი სხვადასხვა ტელესკოპიდან და მათ ამუშავებენ სუპერკომპიუტერის საშუალებით. შავი ხვრელებისა და მათ ცენტრში არსებული სინგულარობის შესწავლა შეიძლება დაგვეხმაროს სამყაროს წარმოშობის პროცესის უკეთ აღწერაში. დიდ აფეთქებამდე მთელი სამყარო ხომ ერთ წერტილში იყო მოთავსებული. | |
|
| |