ზოგან ცალკეა და ზოგან სალუდეშივე საკოდე, სადაც ინახება ლუდის ჭურჭელი – ხისგან გამოთლილი სხვადასხვა ზომის კოდები, ქვაბები, ჩხუტები, ხის დიდი კოვზები, ლათბა ანუ გეჯა, რომელშიც ლუდი უნდა გაიწუროს და სხვ.
ხატის ყანებში მოწეული მარცვლეული ინახება ხატისვე ბეღელში, სადაც სხვადასხვა სათავსში იყრება დახარისხებული მარცვლეული როგორც ლუდის, ასევე ქადა-ხმიადებისთვის. ლუდს მთიელები ხდიან როგორც სარიტუალოდ, ასევე ოჯახისთვისაც.

ქართველი მთიელები ლუდს ძირითადად ქერისგან ადუღებდნენ. გამოხდისთვის უპირველესია ალაოს, ანუ ფორის მომზადება. ეს გულისხმობს ქერის მარცვლის დალბობას, დაღვივებას, გახმობასა და დაფქვას. გამხმარი ქერი წისქვილში მსხვილად დაიროშება, ტომრებში ჩაიყრება და ბნელ ადგილას შეინახება. ლუდის დუღებისთვის სამზადისი დღესასწაულამდე შვიდი-რვა დღით ადრე იწყება, რასაც ხევსურეთში "ქვაბების დაყრას” უწოდებენ, თუშეთში კი "ქვაბების შეკიდებას”. საუკეთესო პროპორციად მიიჩნევა ერთ საწყაო ფორის ფქვილზე ერთი საწყაო წყალი. თუმცა კი ხშირად ერთ წილ ფორს ორ წილ წყალს ასხამენ.

* * *
შერეულ მასას სალუდე ქვაბში განუწყვეტლივ ურევენ ჯოხით. მას ბოლოზე რკინის თხელი ფირფიტა აქვს დამაგრებული, მორევისას რომ სიმტკიცე ჰქონდეს. როცა წყალი და ფორი კარგად აირევა, ცეცხლს აანთებენ. ქერისა და წყლის ნაზავს გამუდმებით ურევენ, რათა ფქვილი არ შეიკოლტოს. ცეცხლიც ზომიერი უნდა იყოს, მასა რომ ნელ-ნელა ადუღდეს. ამას ყველაფერს აკონტროლებენ დასტურები. როცა მასა ადუღებისკენ წავა, "შეიბუჟღება”, მოიმატებს და თუ ადუღდა, ქვაბიდან გადმოსვლასაც დაიწყებს… სანამ ეს მოხდება, ლუდის მდუღებელი ამ ქაფიან მასას დიდი ხის კოვზით, ე.წ. კოშით მოხსნის და სხვა ქვაბში გადაიტანს. როცა ქაფი მთლიანად მოეხდება, ქერის წვენის მოთუხთუხე ზედაპირი გამოჩნდება, რითაც ზომიერი დუღილის პროცესი იწყება.

სალუდე მასა, როგორც წესი, დუღილისას ჯერ იმატებს და რომ არ დაიღვაროს, ზემოთა ნაწილი ცალკე ქვაბში გადააქვთ, შემდეგ რომ ისევ დაუმატონ. როცა მთლიანი მასა სასურველ დონემდე დავა, ხარშვა უნდა დასრულდეს. ქვაბს ცეცხლს გამოუნელებენ და წვენსაც გემოს გაუსინჯავენ. იგი მოტკბო, სქელი და წებოვანი უნდა იყოს.

ქვაბს ადროვებენ, რომ ნახარშის უხეშმა მასამ ძირზე დაიწყოს დალექვა. ზედა ნაწილი მალე ისე გაიწმინდება, რომ გაწურვა არც სჭირდება და პირდაპირ გადაიღებენ სხვა ჭურჭელში. ტკბილის მღვრიე ნაწილს კი წურავენ ძელზე ჩამოკიდებულ თხის მატყლის ტომრებში, რომლებიდანაც გაწურულ-გაფილტრული წვენი ხის ან სპილენძის გეჯაში – ლათბიში უნდა ჩავიდეს. თავდაპირველად წვენი თავისით გადმოდის, მაგრამ დარჩენილი სქელი მასა უკვე უნდა გამოიწუროს…

დადუღებულ და გაწურულ ტკბილს (სისწვენი, ზისწვენი) ჩაასხამენ ხელახლა გასუფთავებულ ლუდის ქვაბში და სვეს (სვიას) დააყრიან.
სვია უძველესი დროიდან ხარობდა საქართველოში, მაგრამ მთაში ის ძალიან ცოტაა. ხევსურები და ფშაველები მას ყიდულობდნენ ან ნატურალურ საქონელზე ცვლიდნენ. ძირითადად ქართლიდან, კახეთსა და ჩრდილოეთი კავკასიიდანაც კი მიჰქონდათ და კარგად გამომშრალს ინახავდნენ. ლუდი საუკეთესო მაშინ გამოვა, თუკი სვია ფორის რაოდენობის ნახევარი მაინც დაეყრება. ასეთი პროპორცია ლუდს "სიმწარესა და დათრობას” სძენს.

ქვაბებში ტკბილსა და სვიას კვლავ ადუღებენ, სანამ არ მოიხარშება და მზად არ იქნება საფუებლად. ლუდის გამოხდისას ფუება ყველაზე მნიშვნელოვანია – იმდენად, რომ აქამდე ჩამოთვლილ პროცედურებში ძირითადად დასტურები და შულტები მონაწილეობენ, სვიის ფუებას ხევისბერი წარმართავს. აქ უკვე შემოდის ერთგვარი მისტერიული სულისკვეთება, იმის აშკარა გამოხატულებით, რომ ფუება შეუძლია მხოლოდ იმ კაცს, ვინც ღმერთსა და ხალხს შორის შუამავალია. აქედან იკვეთება ლუდის, როგორც სარიტუალო სასმელის ხასიათი.

საფუვრად გამოიყენება ადრე მოდუღებული ლუდის ქაფი (ხევსურულად ჭიჭი, ფშაურად ჩამა, თუშურად წვერის თხლე). ხევისბერმა გამოცდილებით იცის, რა ტევადობის კოდს რამდენი საფუარი მოუნდება. საფუვრის სისწვენში შერევას ფშავ-ხევსურნი "შაყრას” უწოდებენ.
მესაფუვრე ხევისბერი ყოველი კოდის ასადუღებლად გამზადებისას უნდა განიბანოს – ლუდი სარიტუალო სასმელია, ამიტომ ლუდის გამომხდელი სუფთა უნდა იყოს სხეულითაც და სულითაც.

საფუარმიცემულ კოდებს სუფთა ფარდაგებს მჭიდროდ გადააკრავენ. ფუილი, ანუ ლუდის დუღილი ზამთარში ექვს-შვიდ დღეს გრძელდება, ზაფხულში კი ორი-სამი დღეც ჰყოფნის. კარგად ნადუღარ ლუდს ჭიჭი-ქაფი ზემოდან ადევს თხლად, ხოლო თუ კარგად ვერაა ნაფუები და დაწმენდილი, იმით მიხვდებიან, რომ ქაფი მაღლაა წამოსული და ლუდი – ამღვრეული. ასეთ შემთხვევაში კოდიდან ერთ ჩხუტ ლუდს ამოიღებენ, გააცხელებენ, უკანვე ჩააბრუნებენ და ერთი დღე-ღამის განმავლობაში ფუება უნდა დასრულდეს, ამის შემდეგ ლუდი უნდა დადგეს და კოდებიც გაიხსნება.

ხევისბერნი და დასტურნი ადიდებენ და ლოცავენ ლუდიან კოდს. მოაშორებენ ქაფს, ლუდს ვერცხლის სახუცო თასით ამოიღებენ და კოდთან დადგამენ. რამდენიმე სანთელს ერთად გადაახვევენ და კოდზე დააკრავენ. პატარა სანთლებს ვერცხლის ლუდიან თასს მიაკრავენ და ხევისბერი დაიწყებს მთავარმოწამის დიდებას. ლოცვის შემდეგ ლუდს მოსვამს, მერე წრეში დაატრიალებს და საბოლოოდ მასთან მისულს თავადვე გამოცლის.

ახალდადუღებული ლუდი საუკეთესო გემოვნებით გამოირჩევა. მთიელმა კარგად იცის ლუდის ფასი. მისი ცხოვრების ბედნიერი დღეები სწორედ ლუდს უკავშირდება. ერთი მისი ნატვრა ლუდის გამოულევლობაცაა: "დგომაც ქნა შავის ლუდისა, გათავდის – წესიმც არ იყვა”.

მთაში არა მარტო სარიტუალო დღესასწაულები, არამედ, ფაქტობრივად, ყველაფერი მნიშვნელოვანი ლუდს უკავშირდებოდა და ლუდით იყო განწმენდილ-გაპატიოსნებული – ვაჟიშვილის ძეობიდან დაწყებული, მოჩხუბარ-მოშუღართა შერიგებით დამთავრებული.

* * *
თითქოს აღარ იყო იმედი, რომ ქართველი მთიელი სალოცავში ზარებს დააჟღარუნებდა, სალუდეში ქვაბებს "დაყრიდა”, კოდებს დაავსებდა და ღვთის სადიდებელს წარმოთქვამდა, მაგრამ გადაიარეს ღვარცოფიანმა ქარიშხლებმა და ბარში ჩასუდრულმა თუშმა და ხევსურმა, ფშაველმა და მოხევემ თავისი სალოცავები გაიხსენა, აღარ დააყენა სახლში ლაშარის ჯვარის ჩვენებამ, აიკიდა მცირე ბარგი და კვლავ გაახმიანა შამბში ჩაყურსული ნასახლარები, სალუდეები, საკოდეები და დიდი სალოცავები.

მოვა თუ არა ათენგენობა-ათნიგენობების დღესასწაულები, ბარელები შეამზადებენ სურსათ-სანოვაგეს და მამა-პაპათა სალოცავებში გასწევენ. ვინ ცხენით, ვინ ხარ-ურმითა და ვინ მანქანებით…

სადღეობო სუფრებზე ღვინოც ბლომად ჩანს, მაგრამ ყველანი მოუთმენლად ელოდებიან "მშობლიურ” ლუდს, რომელსაც კეტგაყრილი დიდი ქვაბებით გამოიტანენ ახალგაზრდები. ხევისბერი მოკრძალებით შეამზადებს სახუცო კოჭობს, აუვსებენ უკვე ნაკურთხი ლუდით, ისიც ხატსა და ჯვარს თავს დაუდრეკს, დაამწყალობებს, კიდევ ერთხელ მოიხსენიებს სალოცავებს: კოპალას, იახსარს, ლაშარს, ჭიხალეს, წმინდა გიორგის, მთავარანგელოზს, დედა მარიამს… მერე სახუცო კოჭობს მაღლა ასწევს, ჯვარიონს ხატობას მიულოცავს და იწყება ხალხური დღესასწაულის ზეიმური დინება, სადაც სიუხვე, სიყვარული და ერთიანობის უძვირფასესი განცდაა…